چکیده :

بهداشت و ایمنی کارکنان یکی از مسائل بسیار مهمی است که کارفرمایان باید مد نظر داشته باشند . سوانح هر ساله در محیط کار موجب از بین رفتن و معلولیت تعداد زیادی از کارکنان و ایجاد مبالغ هنگفتی زیان و خسارت می شود . اینگونه سوانح نه تنها باعث می شود که کارکنان گاهی برای همیشه سلامت خود را از دست دهند بلکه خانواده و جامعه را با مشکلات اجتماعی و اقتصادی نیز مواجه می سازد .

در این مقاله به طور مختصر به علل ایجاد حوادث ، اندازه گیری و محاسبه ضریب ضایعات و روش های پیش گیری از حوادث و پایین آوردن نرخ حوادث پرداخته ایم تا با کاهش حوادث و ارتقاء سطح بهداشت و ایمنی و ایجاد محیط کاری سالم و ایمن قادر به بهینه سازی نیروی انسانی و افزایش کارایی کارکنان و رضایت خاطر آنها شویم و سازمان را برای رسیدن به اهداف یاری دهیم .

مقدمه

یکی از مواردی که باید در هر سازمانی لحاظ شود بهداشت و ایمنی کارکنان آن سازمان است . حوادث در محیط کار علاوه بر خسارات مادی هر ساله باعث مرگ و از کار افتادگی عده زیادی از کارکنان می شود . طبق آمارهای موجود تلفات ناشی از حوادث صنعتی از سال 1900 تا کنون بیشتر از تلفات جنگ و سایر بلایای طبیعی بوده است . تدارک محیط سالم و ایمن کار یک فرایند دو طرفه است اول ، استانداردهای قراردادی دولتی باید دقیقاً درک ، اجرا ، هدایت شوند . دوم ، کارفرمایان و کارکنان باید در طراحی ، استقرار ، و اجرای برنامه های بهداشت و ایمنی به طور دائم با یکدیگر همکاری داشته باشند .

ایجاد فضای سالم و ایمن کار مستلزم همکاری متقابل کارکنان و کارفرمایان است ، زیرا بیشتر حوادث توسط افراد به وجود می آیند و تجهیزات نقش کمتری در آن دارند . تا زمانی که کارکنان از تجهیزات ایمنی که کارفرمایان تهیه می کنند از قبیل عینک و ماسک و ... استفاده نکنند حوادث قابل کنترل نخواهد بود .

تامین بهداشت و ایمنی در محیط کار :

برنامه ریزی برای تأمین بهداشت محیط کار ، حفاظت کارگران از مخاطرات در مؤسسات ، نه تنها از وظایف خاص قانونی مدیریت می باشد بلکه از وظایف انسانی ، اخلاقی و دینی آنها نیز به حساب می آید و عدم توجه به این اقدام مهم باعث ایجاد ضایعات نیروی انسانی در محیط کار می گردد . اینگونه ضایعات نه تنها باعث می شود که کارگران گاهی برای همیشه سلامت خود را از دست بدهند ، بلکه خانواده و جامعه را با مشکلات اجتماعی اقتصادی نیر مواجه می نماید .

ویژگی های مشترک بهداشت و ایمنی در محیط کار

مشکلات اساسی در برقراری و تنظیم برنامه های بهداشت و ایمنی از آنجا ناشی می شود که ارزیابی نتایج حاصل از چنین برنامه هایی بسیار دشوار است . مثلاً تاثیر مستقیم یک محیط غیر بهداشتی و آلوده روی سلامت یک کارمند و یا کارگر ، هم برای خود کارکنان و هم برای سرپرستان و مسئولان کاملاً محسوس است . از طرف دیگر ، اغلب این نوع سئوال ها مطرح می شود که مثلاً ارزش پولی از دست رفتن یک عضو خاص مثل چشم یا گوش یا دست و نظیر آن و یا حتی ارزش زندگی یک فرد را چطور می توان برآورد نمود . و در این زمینه اخلاق ، انسانیت ، علم و دانش و بلاخره دین و مذهب چه حکم می کند . اینها و ده ها سئوال نظیر آن بویژه در جامعه ایکه بخواهد کارآئی و ارزش های اقتصادی را در اولویت اول قرار ندهد ، کار طرح ریزی و اجرای برنامه های بهداشت و ایمنی را مشکل می سازد . این مشکلات اغلب باعث می شود که برنامه های بهداشت و ایمنی از اهمیت خاص خود بر خوردار نگردد احیاناً به فراموشی سپرده شود . معمولاً در بخش صنعتی بیش از بخش کشاورزی به موضوع بهداشت و ایمنی توجه می شود و آن به علت رابطه مستقیم و ملموسی است که بین ضایعات منابع انسانی و تولید وجود دارد . تحقیقات انجام شده در کشورهای پیشرفته دنیا نشان می دهد که یک چهارم نیروی کار بعلت عدم توجه به مسائل بهداشتی و ایمنی در واحدهای تولیدی تلف می شود . البته این اتلاف وقت تنها به خاطر از بین رفتن نیروی کار نیست بلکه تاثیر عدم حضور یک متصدی در بهم زدن کار دیگران در خط تولید نیز بحساب آمده است .

نظر به اینکه اقدامات بهداشت و ایمنی از اجزاء عمده نظام مدیریت منابع انسانی است مدیر پرسنل هر موسسه مسئولیت طرح ریزی و برنامه ریزی و نظارت در اجرای این گونه اقدامات را بعهده دارد . به جهت اهمیت این دو امر مهم به اختصار به شرح ویژگی های مشترک و جنبه های خاص هر یک بطور جداگانه می پردازیم .

 تاثیر بهداشت و ایمنی در محیط کار

با اینکه طرحهای بهداشت و ایمنی از قانونهای نسبتاً استاندارد تبعیت می کند ولی جزئیات هر طرح تابع شرایط ، ویژگیهای کار و نوع ماشین آلات بکار رفته در هر موسسه است . شرایط محیط کار را می توان از دو جهت زیر مورد توجه قرار داد .

1 – شرایط درون سازمانی ( محیط داخلی )

2 – شرایط برون سازمانی ( محیط خارجی )

عوامل درون سازمانی که مستقیماً با بهداشت و ایمنی در ارتباط است عبارتند از : نور و روشنایی ، درجه حرارت ، رطوبت ، صدا ، هوا ، آب و درجه مخاطرات که ماشین ها و ابزار مختلف کار ممکن است برای کارکنان بوجود آورد .

در طرحهای بهداشت و ایمنی برای هر یک از جنبه های قید شده فوق باید دو نوع پیش بینی به عمل آید . اول ، پیش بینی ایجاد شرایطی با حداکثر بهداشت و حداقل خطر . دوم ، مطبوع و مطلوب نگه داشتن هر چه بیشتر محل کار .

شرایط بهداشتی و ایمنی خارج از محیط کار نیز دو دسته اند :

دسته اول مواردی که در اختیار موسسات و واحدهای تولیدی قرار دارند ، از قبیل پیش بینی وسیله ایاب و ذهاب سالم و مطمئن ، جلوگیری از آلودگی فضای داخلی ، جلوگیری از آلودگی آبهای جاری اطراف کارخانه ، ایجاد فضای سبز کافی در محوطه کارخانه و نظیر اینها .

دسته دوم مواردیست که مستقیماً در کنترل موسسات نبوده بلکه شرایط کلی محیط زیست حاکم بر آن است و معمولاً دولت در کنترل آن دخالت می نماید . مسائل عمومی بهداشتی و درمانی ، آلودگی های مختلف شهری ترافیک شهرها و جاده از این قبیل مسائل می باشد . یکی از مواردی که در گذشته مورد توجه قرار می گرفت و این روزها بیشتر جلب توجه متخصصین را نموده موضوع آلودگی هوا می باشد .

در بعضی از واحدهای تولیدی که سر و صدا زیاد است آلودگی صدا در دراز مدت از یک سو باعث کاهش قدرت شنوایی و از سوی دیگر باعث فرسایش اعصاب و ایجاد بیماریهای عصبی می گردد .

بعضی از کشورهای صنعتی مسئله تاثیر صدا در محل کار روی شنوایی انسان مورد توجه قرار داد ، و برای نارسائی های شنوایی ناشی از صدا طبق قوانین غرامت در نظر گرفته اند .

دلایل ایجاد حوادث :

حوادث معمولاً نتیجه شرایط و یا عملیات نامطمئن و یا عملیات نامطمئن و ناایمن است . شرایط ناایمن شامل استفاده از تجهیزات بد طراحی شده و غیر مجهز ، محیط پر خطر ، به عنوان نمونه ، لیز بودن زمین به دلیل ریختن آب یا ابزار و تجهیزات قدیمی و مستهلک است . عملیات نامطمئن و ناایمن از سوی کارکنان و به دلیل استفاده نامناسب از ابزار و تجهیزات است . بسیاری از کارشناسان رسیدگی و بررسی حوادث معتقدند که اکثر حوادث در نتیجه خطای انسانها بوجود می آید . البته حوادثی نیز به دلیل نقص ابزار و تجهیزات یا محیط کار ناایمن رخ داده است ، اما در بیشتر موارد به مزایای ایمنی ابزار و تجهیزات و محیط مطمئن از سوی کارکنان توجهی نشده است ، یا توصیه های ایمنی  و احتیاطهای لازم نادیده گرفته شده اند .

فشار روانی یکی دیگر از دلایل ایجاد حوادث است . سه نوع محرکهای فشار زای اصلی وجود دارند که بر افراد اثر می گذارند .

1 – محرکهای فشار زایی سازمانی که به طور مستقیم ناشی از محیط کاری و ناشی از فعالیتهای شغلی هستند

2 – رخدادهای زندگی که سازمان در ایجاد آنها نقش ندارد

3 – محرکهای فشارزایی فردی مانند ویژگیهای شخصیتی خاص و منحصر به فرد که سبب می شوند افراد محیط خود را به گونه ای کاملاً متفاوت بررسی کنند

فشارهای روانی شدید نتایج و آثار نامطلوب در فرد و سازمان بجای می گذارد و باعث کاهش کارایی در سازمان می شود و کارکنان با فشارهای روانی دارای نرخ بالاتر تاخیر ، غیبت و ترک خدمت هستند ، کارایی آنها هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی کاهش می یابد و تعداد حوادث و شکایات نیز افزایش خواهد یافت

ساده ترین راه مقابله با فشارهای روانی جلوگیری از وقوع آنها است . برنامه های جلوگیری از فشارهای روانی دارای دو هدف اصلی است . اول برنامه های سازمانی به منظور ارتقاء و نگهداری بهداشت کنونی و آتی کارکنان و برنامه های آموزشی نیز افراد را در مقابله با فشارهای روانی آماده می کند .

هدف دوم برنامه های جلوگیری از فشار روانی کاهش محرکهای فشار زای سازمان موجود در مشاغل هستند . اداره و مدیریت فشار روانی مستلزم همکاری فعالانه کارکنان و سازمان است . شناسایی به موقع و کنترل فشارهای روانی باعث افزایش کارایی ، خلاقیت و رضایت خاطر کارکنان و بهینه سازی نیروی انسانی خواهد شد .

کمیته های ایمنی و برنامه های آموزشی و انگیزشی

در بسیاری از شرکتها کمیته های ایمنی به هدف کشف دلایل حوادث و پیشنهاد عملیات لازم برای جلوگیری از وقوع مجدد آنها تشکیل شده است . ارتباطات مناسب و برنامه های آموزش از موارد اساسی ارتقاء بهداشت و ایمنی است . علاوه بر آموزشهای ایمنی برخی از شرکتها به منظور کاهش حوادث ، از سیستمهای انگیزشی برای حفظ ایمنی و بهداشت محیط کار استفاده می کنند و بعضی سازمانها مسابقه هایی برای پایین آوردن نرخ حوادث یا پیشنهاد معیارهای ایمنی برگزار می کنند .

عوامل اساسی حوادث در جوامع صنعتی بشرح ذیل است :

1 – تمرکز ماشین آلات زیاد در فضاهای نسبتاً کوچک که باعث تراکم نیروی انسانی در نتیجه سانحه و ضایعه می گردد .

2 – تراکم تعداد زیادی از کارکنان در فضاهای نسبت کوچک که باعث به وجود آمدن مسائل روانی اجتماعی شده و باعث بروز سانحه می شود .

3 – افزایش قدرت ماشین آلات و پیچیدگی کار با آنها

4 – تقسیم کار بیش از حد توان کارکنان

5 – کمبود آموزش و آشنایی با ماشین آلات سنگین و طرز کار با آنها

6 – عدم آگاهی کامل از شرایط سانحه زا و اثرات ناشی از آلودگی ها و راه های حفاظت و پیش گیری

7 – غیر لازم دانستن هزینه های سنگین برای تحقیق و تنظیم طرح های ایمنی

8- عدم هماهنگی و انطباق دانش و توانایی جسمی و روانی متصدیان با کار مربوطه

9 – توجه بیش از حد به افزایش سطح تولید

1 – علل ایجاد سوانح و اندازه گیری میزان شدت آنها

قبل از ذکر علل سوانح باید گفت که هر سانحه منجر به ایجاد تلفات و خسارات و ضایعه های انسانی نمی شود .   چه بسا اتفاقاتی در کارخانه ها و نیروگاهها اتفاق بیفتد که باعث از بین رفتن وسایل و تجهیزات گرانقیمت شود بدون اینکه برای کارکنان اتفاقی بیفتد . اما بدون شک همه تصادفات و سوانح اینطور نیستند . بنابراین اگر اتفاقی باعث ایجاد ضایعات انسانی نشود نباید آن  را بی اهمیت تلقی کرد ( مانند آتش گرفتن تابلوی برق ) بلکه طرحهای ایمنی بطور کلی باید در جهت کاهش میزان تصادفات و سوانح تجهیز شوند برای جلوگیری از تصادفات و سوانح باید ابتدا علل بوجود آمدن آنها را شناخت .

علل سوانح را می توان در دو گروه اصلی بشرح زیر قرار داد .

الف – عللی که به شرایط مکانیکی ، فیزیکی ، جوی و نظیر اینها مربوط می شود از جمله :

1 – عدم کفایت حفاظت مکانیکی در محیط کار

2 - معیوب بودن ابزار و وسایل ( مثل از بین رفتن روکش های عایقی سیستم های برق ترک خوردگی یا پوسیدگی نردبان ، آب بندی نبودن لوله های آب و گاز و غیره )

3 – عدم کفایت ایمنی در ساختمان چه از لحاظ نامناسب بودن طرح ساختمان و چه مصالح ساختمانی

4 – آلودگی هوا بدلیل وجود گازهای سمی و نبودن تهویه کافی

5 – نبودن وسائل ایمنی مانند دستکش – کلاه – عینک – لباس متناسب و غیره – کپسولهای آتش نشانی و وسایل اطفاء حریق و غیره

ب – عللی که به رفتار و عمل کارکنان مربوط می شود

1 – بی توجهی به روش صحیح کار

2 – شوخی کردن بی جا و یا دعوا در حین انجام وظیفه

3 – عدم دقت در انتخاب موقعیت مکانی در حین کار

4 – استفاده نکردن از وسایل ایمنی مانند دستکش – روپوش و عینک و ...

5 – عدم پذیرش کارکنان و تعارضات فرهنگی کارکنان با روش های ایمنی

بعضی از مطالعات انجام شده نشان می دهد که اشتباهات کارکنان بیش از نقص وسایل باعث ایجاد ضایعات می شود .

هر چند که عوامل موثر در بروز حادثه در کشورهای مختلف از تشابهات زیادی برخوردار است ولی آنالیز حوادث مرتبط با برق نشان می دهد که در کشور ما بدلیل بافت اجتماعی و مذهبی خاص خود عوامل زیر از مهمترین علل بروز حوادث بشمار می روند :

1 – اتکاء به شانس 2 – اتکاء به سرنوشت 3 – عدم اعتقاد به ایمنی 4 – بقاء پیشرفت 5 – استقبال از خطر     6 – بی احتیاطی 7 – تحقیر نمودن خطر 8 – تنها کارکردن 9 – سرعت نامتعادل 10 – شوخی و مشاجره  11 – عجله و دویدن هنگام کار 12 – عدم استفاده از پوششهای ایمنی 13 – عدم اطلاع از ماهیت خطر   14 – عدم توجه به کار 15 – عصبانیت 16 – غرور بی جا 17 – کار خارج از توان 18 – کار غیر مجاز 19 – نداشتن طرح لازم و صحیح 20 – اعتیاد

2 – اندازه گیری و محاسبه ضریب ضایعات

میزان سوانح در محیط کار را می توان بصورت مستقیم و یا غیر مستقیم مشخص نمود . در روش مستقیم ، از اطلاعات مربوطه به ضایعات تولید در رابطه با نارسائیهای نیروی انسانی ناشی از حوادث و تصادفات ، استفاده می شود . بدین معنی که همبستگی کاهش بازدهی را با عدم حضور متصدیان مربوطه که به علت حوادث محل کار دچار مخاطراتی شده اند ، محاسبه نمایند بالا بودن این ضریب کمبود درجه ایمنی در محل کار را نشان می دهد . روش دیگر اندازه گیری مستقیم و محاسبه ضریب فراوانی یا شدت ضایعات منابع انسانی می باشد رابطه توصیه شده برای محاسبه ضریب فراوانی ضایعات بشرح زیر است:

200000 × N = ضریب فراوانی ضایعات

              M

  در رابطه فوق :

N ، معرف تعداد تلفات ، بیماریها و ضایعات .

MH ، مجموع ساعات کار کلیه کارکنان در طول سال ، و 200000 ، زمان کار 100 نفر بطور تمام وقت در سال ( 40 ساعت در هفته و 50 هفته در سال ) می باشد .

با این که ضرایب حاصل از محاسبات فوق نمی تواند بدرستی منعکس کننده میزان ایمنی باشد ، معذالک روشهائی هستند که کم و بیش در سطح جهانی مورد قبول واقع شده اند .

3 – روش های پیش گیری :

در پیش گیری تصادفات و سوانح و اثرات ناشی از آن از دو جهت باید اقدام شود

الف – طراحی صحیح کار در رابطه با ساختمان ، وسائل و تجهیزات

ب – انجام گرفتن صحیح کار و سرپرستی موثر

از نظر جنبه های مربوط به کارکنان نیز می توان اقدامات زیر را در جهت کاهش سوانح به مرحله عمل درآورد .

1 – انتخاب صحیح کارکنان و سپردن کار به کاردان

2 – تشخیص کارکنان مستعد سانحه

3 – آموزش

4 – برقراری انضباط کار و نظارت جدید در اجرای مقررات ایمنی

5 – سرپرستی لازم و کافی

تجربه و اطلاعات نشان می دهد که برای بعضی از کارکنان سانحه و تصادفات بیشتر پیش می آید . این دسته از کارکنان را اشخاص مستعد سانحه می گویند .

البته علت این خصوصیت در اشخاص مختلف است گاه به بی دقتی و بی نظمی آنها مربوط می شود گاهی مسائل روانی باعث آن می گردد و گاه مسائل خانوادگی و غیره . در هر صورت اینگونه اشخاص باید شناسایی و در کارشان نظارت بیشتری اعمال گردد و یا اینکه از کارهای نسبتاً خطرناک کنار گذاشته شوند .

- انتخاب صحیح متصدیان در کاهش سوانح اثر بسزایی دارد . در انتخاب کارکنان باید کوشش شود که اشخاص سانحه زا و بی دقت به کارهای پر خطر و حساس گمارده نشوند . اعمال و روشهای مختلف مثل تست های روانشناسی مصاحبه و نظارت در کار در امر انتخاب کمک می نماید . آمار و ارقام موجود نشان می دهد که انتخاب صحیح ، میزان حوادث را تا یک دوم تقلیل داده است .

- عامل مهم دیگر در کاهش سوانح آموزش و آشنا سازی کارکنان با جنبه های مختلف ایمنی می باشد . آموزش های ایمنی باید از بدو ورود یک متصدی جدید به کار آغاز و به طور مستمر ادامه یابد . آموزش ایمنی معمولاً به روشهای مختلف از جمله نمایش فیلم ، سخنرانی ، نصب پوستر و عکس انجام می گیرد . تجربه نشان داده که آموزش کافی و مناسب تا حد زیادی از میزان تصادفات و سوانح می کاهد .

- برقراری نظم و کنترل اجرای مقررات ایمنی از اقدامات بسیار مفید در بالا بردن سطح ایمنی محیط های کاری می باشد . بسیاری از سوانح ناشی از بی توجهی و زیر پاگذاشتن مقررات ایمنی است .

- از عوامل عمده دیگر در بالا نگهداشتن سطح ایمنی ، توجه و نظارت مداوم سرپرستان می باشد تجربه نشان داده در واحدهای صنعتی که سرپرستان آنها به مسائل ایمنی کم توجه هستند سوانح بیشتر است . لازم است سرپرستان و متصدیان بی توجه به امور ایمنی مورد بازخواست قرار گیرند و در واحدهایی که سانحه کمتر اتفاق می افتد سرپرستان مورد تشویق قرار گیرند مسلماً تشویق و تنبیه به کمک آموزش و سایر عوامل در بالا بردن درجه ایمنی محیط کار موثر خواهد بود .

نتیجه :

حوادث معمولاً نتیجه شرایط یا عملیات ناایمن و تجهیزات بد طراحی شده و غیر مجهز محیط پر خطر و استفاده از تجهیزات قدیمی و مستهلک و غیر استاندارد است .

فشار روانی یکی دیگر از دلایل ایجاد حوادث است که ساده ترین راه مقابله با فشارهای روانی جلوگیری از وقوع آنهاست .

برای جلوگیری از وقوع سوانح ابتدا باید علل بودجود آمدن آنها را بشناسیم تا بتوانیم از وقوع آنها جلوگیری کنیم . طراحی صحیح کار در رابطه با ساختمان ، وسایل و تجهیزات انجام گرفتن صحیح کار و سرپرستی موثر و آموزش و آشناسازی کارکنان با جنبه های مختلف ایمنی و استفاده از وسایل ایمنی میزان حوادث را به طور محسوسی کاهش می دهد .

منابع و مأخذ

1- میرسپاسی ، ناصر ، مدیریت منابع انسانی و روابط کار ، چاپ هفدهم – انتشارات 1377

2- جزنی ،  نسرین ، مدیریت منابع انسانی چاپ سوم انتشارات نی  1378